پائلو کوئلو ءَ وتی کتاب Confessions of a Pilgrim ءَ نبشتہ کتگ کہ مارکس ءِ گوشتن ’’ مذہب پہ بنی آدم ءَ چو افیوم ءِ پیما انت‘‘ باز گوشگ ءُ نبشتہ کنگ بیت بلے ایشی ءِ ’’ ہزنس(Essence)‘‘ ءُ تہی معنا ءَ کم مردم فہم انت‘‘ ہمے وڑا بلوچیءَ ہستانکی لیکہ ءِ سرا اوں ڈلگ ءُ ریچگ باز بوتگ بلے ساہءَ کپات کہ کسے دانکے نبشتہ بہ کنت کہ ہستانکی لیکہ کجام پشدرا ءُ چوں دیم ءَ آتکگ؟
ایشی ءِ یک درورے ہمیش انت کہ بلوچی ءَ پہ ایگزسٹنشلزم ءِ سرا گالبندے است انت بلے پہ اسنشلزم ءَ ٹارچ ءَ بجن!گپ پدا ہما انت کہ بلوچیءَ ہستانکی لیکہ ءِ سرا ہرچی ہما نبشتہ کنگ بوتگ کہ پہ ’’ کاپی پیسٹ‘‘ ءَ اردو ءَدست کپتگ۔اردو والہانی وتی مجبوری ایش انت کہ ہرچی کہ دین ءُ مذہب ءَ کیت ءُ سر بیت گڑا سر گَڈ کنگ بیت ۔چوکہ بیچارگیں بلوچی ہستانکی لیکہ داروک اردو ءِ میارءَ اے گپ ءِ جندءَ سہی نہ بوتگ انت(منیر بادینی نوں اللہ بزانت کہ چہ کجا گوں کپتگ؟)کہ بندرا ایگزسٹنشلزم وت چہ اسنشلزم ءِ پہلو گءَ درآتکگیں جناورے۔اگاں کہ وت اسنشلزم وت یونانی فلسفہ ءِ بہرے ءُ اردو ءَ یونانی فلسفہ ءِ سرا باز نبشتہ کنگ بوتگ وہدے کہ ایگزسنشلزم یورپی فلسفہ ئے کہ آئی ءِ دیمءَ آروک ارسطو انت کہ آئی ءِ ردا ہرچ زندگیں شے ءَ یک بندری ءُ بوتنی بودشتے’’ جوہرے‘‘گون بیت۔
اسنشلزم :اسنشلزم ءِ مِنَگ ’’ جوہر‘‘ ءِزمین ءِ سرا مک انت۔ارسطو ءَ گوشتگ ات کہ ہر شے کہ جہان ءَ است انت یا ودی بیت گوں وتی بنکی جوہرءَ ودی بیت ۔چاگرد، رگ،موسم ،صحبت ءُ بلکیں دعا ءُ دم ءُدوت اوں آئیءِ رگز ءَ نیا انت۔اے بابتءَ گوشگ بوت کنت کہ اسنشلزم ءِ فلسفہ ءِ بن چمگ ’’ہزنس‘‘ انت۔ایگزسٹنشلزم بنزیاہ ہم ہمیدا انت۔
Essence Precedes Existence
پدا کرکیگارڈ،چہ یا سارترءَ ہمے بن تران(Mega Narrative)ءَ وتی حسابءَ راست یا چپ کتگ چوکہ گوشگ بیت کہ مارکسءَ ایگل ءِ فلسفہ راست کت ۔نوں اے گپ گیر آرگی انت کہ اسنشلزم ءِ فلسفہ ءَ اگاں اسنشلزم ءِ گالبند پیسرا کارمرز مہ بوتیں گڑا اے لبز چہ کجا آتکگ ات؟اسنشلزم ءِ فلسفہ ءَبندرا پہ ایگزسٹنشلزم ءَ راہ در پچ کتگ انت۔پمیشگہ بلوچی ءَ بازیں وانوک گوش انت اے فلسفہ ءِ باز وانگ ءَ پد ایشی ءَ سرپد نہ بنت ،آئیءِ مستریں سوب ہمیش انت کہ وت نبشتہ کنوکاں ایوکا چہ اردوءَ کاپی پیسٹ کتگ ءُ کَکَرتگ ،آ بیچارگ زاناں وت کجا پوہ ءُ سرپد بوتگ انت؟دومی چیزے کہ بُنا گِرگ مہ بیت گڑا آئی ءِسرپد بوئگ ءِ گنجائش کجا بیت؟سیمی اگاں کسان سندے ءَ جست کتگ کہ منی سر پر نہ بوئگ ءَ انت گڑا گال ءُ گُرسَت تیار بوتگ ’’ بلوچ چو کہ نہ وان انت پمیشگہ سرپد بوئگ مشکل انت‘‘ بزاں من سکیں وانوکیاں پمیشگہ چہ ایندگراں سرپد تر انت،چوش بہ نہ گوشتگ کہ ’’زاناں من کجا سرپد بوتگاں کہ باری شمے بئیت؟‘‘اسنشلزم بن پد یک حسابے مذہبی انت ،ہنچو کہ مذہبی مردم گوش انت کہ بنی آدم ءِ ودی بوئگ ءَ پیسر عالم ء ارواح ءَ بنی آدم بحت ءُ طالح لوح ء محفوظ ءَ نبشتہ کنگ بیت کہ آئی ءَ کئی لوگ ءَءُ کدی ودی بوئگی انت؟ سلامت ودی بوئگی انت یا پہ جان کَندنی،سار بوئگی انت یا گنوک ، شَر بوئگی انت یا شِر؟ءُ ہما ہستی کہ درستاں نبشتہ کنت ، پہ مقصدے اشاں نبشتہ کنت،ءُ ہمے مقصدءِ پشتءَ زاتیگءَ وتی زند گوازینگی انت۔ہرچ بنی آدمءِ زند ءِ مقصد ہما انت کہ لوح ءِ محفوظ ءِ واجہ ءَ پرائی نبشتہ کتگ پمیشگہ بنی آدم ءِ بودشت(جوہر) آ نہ انت کہ چہ ودی بوئگ ءَ رند آئی ءَ را دستءَ آرگءِ جہد ءَ کنت بلکیں آئی ءِ جوہر ہما انت کہ آ ئی ءِ ودی بوئگءَ پیسر لوح ءِ محفوظ ءَ نبشتہ کنگ بوتگءُ لوح ء محفوظءِ نبشتہ کنوک ءَ آ پہ شوق پیداک نہ کتگ بلکیں پہ یک مقصدے ءِ حاترا پیداک کتگ ءُ ہمے واجہ ءِ مقصد بندرا بنی آدم ءِ زندمان ءِ مقصد انت۔ارسطو ءَ گوٛشتگ اَت کہ بنی آدم ءِ بودشت اش اِنت کہ: Man is a rational animal۔
Existentialism:
اے گالبند ءَ را بندات ءَ سارتر ءَ کارمرز کتگ بلے سارترءَ ساری اے گالبندءِ لیکہ ءُ دروشم سورئن کرکیگارڈ ءُ نچہ ءِ گورا بوتگ انت کہ آہاں چہ ارسطوءِ اسنشلزم ءِ لیکہ ءَ زورتگ انت اگاں کہ بازیں زانت کارانی گوشگ انت کہ اے ماں انڈسٹریئل دور ءَ چرچ یا مذہب ءِ پرشت ءُ پروشاں پد یک چاگردی میئلے نام انت اے گپ وتی جاگہ رد نہ انت بلے اگاں چارگ بہ بیت گڑا اے لیکہ ’’بن تران‘‘ ءِجند چہ اسنشلزم ءِ بن تران ءَ در کپتگ۔اسنشلزم ءَ گوشتگ ات۔
Essence precedes existence
بزاں تئی جوہر تئی ہستی ءِ مانزمان انت بلے ہستانکی لیکہءِ منوکاں اے چپ کت ۔
Existence Precedes Essence
بزاں تئی ہستی تئی جوہر ءِ مانزمان انت ۔ اصلءَ اے فلسفہ دگہ راکٹ سائنسے نہ انت بلے چو کہ بلوچی بازیں نبشتہ کاراں فلسفہ ءِ در برگءِ شوق وَ بوتگ بلے آبازیں گالبنداں مانگیشتگ انت پمشگہ آہاں وتی کسان سنداناں آوڑا سرپد کت نہ کتگ۔ دومی فلسفہ ءِ وانگ ءِ رداآہاں چہ فلسفیاں وانگ ءِ بدلءَ اردو ءِدو نمبریں ادیب ونتگ انت کہ آہاں بازینے وت سرپد نہ بوتگ کہ فلسفہءِ اے گالبندانی معنا ءُ مطلب چے انت؟ آہاں سرکار ءِ نیمگءَ وتی لاپ ءُ نام ءِ حاترا وتارا دانشور کتگ کہ چو مہ بیت کہ بھارتی چرآہاں دیم ءَ بہ گوزانت۔حالانکہ ہستیءِ معنا تچکا بنی آدم ’’زند(کنٹ) ‘‘ءُ جوہر ءِ معنا ہمے زندمان ءِ ’’مقصد ‘‘انت بلے چوکہ فلسفہءِ زبان چہ ادب ءِ زبان ءَ جتا انت پمیشگہ اردو والہاں بلوچی نبشتہ کنوک ءُ بلوچی نبشتہ کنوکاں وتی کسان سند ہمے جوہر ءُ ہستانک ءِ پشتءَ لاٹوری پرماتگ انت۔
Existentialism:
چہ سارتر ءَ ساری چہءَارسطو ءِاسنشلزم ءِ فلسفہ ءِ لیکہ پشدرا اے لیکہ دیما آورتگ ات کہ بنی آدمءَ دگہ بنکی ،بندری ءُ بوتنی مقصد ءُ مول ءُ مرادے نیست۔بندرا یورپ ءَ سائنس ءُ ٹیکنالوجی ءُ گچینی مشین یا انڈسٹری ءِدیمروئی ءَپدچرچ یا مذہب ءِ زور ہلاس بوتگ ات ۔ ڈاروین ءِ بنی آدم ءِ ’’ارتقا ءِلیکہ ‘‘ءَ مردمانی مذہبی ایمان پل ات، ہما مردماں کہ مستریں مقصدے ءِ حاترا وتی زند ءِ روچ تیلانک داتگ ات انت نوں پراہاں اے گپ ءِ قبول کنگ گران ات کہ زندمان ءِ یک ’’مستریں مقصد ءِ قصہ‘‘ باتلینے۔پدا ہما مردم کہ جنت ءِ آسرا ءَ نشتگ ات انت ،بیچاڑ بوت انت۔مئے کرا وَ سارترءِ نام حشک ءَ وشنام انت بلے آزمانگ ءَ اگاں نیچہ مہ بوت انت باریں یورپ ءِ حال چے بوتگ ات؟مئے کرا نیچہ بدل ءَ سارترءِ نامداری بلکیں سوب ہمیش انت کہ حدامرزی نیچہ ءَ ’’حدا ءِمرگ‘‘ ءِ جار پرینتگ ات،پدر انت پہ پاکستانی ءُ اردو والہاں وشیں گپے نہ بوتگ۔بلے نیچہ فلسفہ ءُ گچینی آئی کتاب ’’پمیشگہ زرتشت گوشیت‘‘ ءَ یورپ ءَ اخلاقی ءُ جوزگی کمکے دات۔آئی ءِاوبرمنچ،’’ول ٹو پاور‘‘،’’اٹرنل ریکرنس‘‘،’’ماسٹر۔ سلیومورلٹی‘‘ ،’’کریٹک آف رلیجیئن‘‘لہتیں ہنچیں بنگپ ات انت کہ آہاں یورپ ءِاخلاقی ءُ جوزگی بنیاد داشت انت ۔چرے بنگپاں آئی ءِ مستریں بنگپ ’’اوبرمنچ‘‘ ات کہ بنی آدم گوں ہچ بحت ءُ طالع ءَ ودی نہ بیت ننکہ آ اشرف الخلوقات انت آئی گوشگ ات کہ بنی آدم چو ایندگہ ساہدارانی وڑا یک ساہدارے،زندگ بیت ءُ روچے مریت۔پرے حاترا بنی آدم ءَ دگہ مستریں ہستی ودار کنگی نہ انت بلکیں وتارا اوبرمنچ ءِدروشم ءَ آرگ ءُ ساچگی انت پمیشگہ آئی ءَ جار پرینت کہ ’’حدا مرتگ‘‘ نوں آئی ءِ ودار ءَ نندگی نہ اِنت پرچکہ کہ نیچہ ءِلیکہ ایش ات کہ مردمانی ایمان چرچ ءِ سرا بوتگ نوں وہدےکہ چرچ شتگ ،بنی آدم بائدیں مہ روت گوں۔ہمے لیکہءَ را دیمءَ سارتر ءَ دیم ءَ برت پرچکہ سارتر ءِ زمانگ ءَ پدا یورپ دو ٹوہیں جنگاں مانزرت۔چدو رند اولی ءُ دومی عالمی جنگاں یورپ ءِستک چہ یک مستریں طاقتے ءِ ہستی ءَ چٹ پرشت،آہاں گمان کت کہ اگاں چوشیں ہستی بوت انت گڑابنی آدم اے دابءَ گَڑَگءُریچگ نہ بوتگ ات۔آئی ءَ ضرور وتی بندہ ءِ سرا بزگ بوتگ ات!
سورئن کرکیگارڈ،سارترءُ مارقیزءَارسطو ءِ اسنشلزم ءِ بن تران
“Essence Precedes Existence”
بدل کت بلے اے بدلی چو مئےنوکی دوستیں شاعرانی وڑا نہ ات کہ شعر ءِ جاگہاں بدل بہ کن، شعر نوک بیت چوکہ زمین ءِ جاگہ آزمان ءَ بیار ءُ آزمانءِ جاگہ زمینءَ، بلکیں ایشیءِ پشتءَ یک فکری فلسفہ ئے ءُ یک ریشنل بنپدے است اتءُ وتی مردمانی عاقبت اوں۔پرچکہ نوں جوہر ءِردیں فلسفہ ءَ آہانی جوزگی ءُ ستکی دنیا چیر ءُ سر کتگ ات پمشگہ اے فلسفہ ءِ پشدرا آہاں پہ وتا نوکیں در ءُ دنیا ئے ساچ ات ءُ اے نوکیں در ءُ دنیا ءَ آہاناں پہ زندگ بوئگ ءَ یک نوکیں ستک ءُ سدکی ئے دات۔پمیشگہ ہستانکی فلسفہءَ گوشت کہ
“Existence Precedes Essence”
اے فلسفہ ءِ ردا مردماں گوشگ بوت کہ زندمان ءَ دگہ مستریں معنائے نیست بلے اے معنا ہمیدا پیداک کنگی انت۔دگہ جنت ےءِ لالچءَ یا دوزح ئے ءِترس ءَ زندگی کنگی نہ انت، بلے زندمان ءِ درد برداشت کنگی ءُ زند ءَ را وشحال تریں روچانی اوست ءَ دیم ءَ برگی اِنت۔
معنا ءِ بےمعنائی ءُ بے معنائی ءِ معنا:
بندرا ہستانکی فلسفہ ءِ’’ رد منی‘‘ چمیداں ودی بوتگ انت ۔ادا معناءِ بےمعنائی مراد چے انت؟ اے گپ ءِ سرارندا حبر بہ بیت،شر ترانت ۔پیسرا بے معنائی ءِ معنا گشینگ ءِ جہد بہ بیت۔بلوچی ءَ اے بے معنائی ءَ سکیں ردیں رنگے ءَ معنا کنگ بوتگ،پدا بید چار ءُ بچار اے بُن تران بلوچی ادب ءِ سر ءُ گوشاں زبرگءُ مُشگ بوتگ۔برے پہ زانت ءُ برے پہ نازانتی مزنیں سرشان ءُ گلاٹے کنگ بوتگ کہ’’ اے ضروری نہ انت کہ ادب ءَ معنا ئے بہ بیت‘‘؟ حالانکہ ادب ءِ بنکی پجار ہمیش انت کہ ادب بے معنا بوت نہ کنت گڑا اِدا اے توجیل دیم ءَ آرگ بوتگ کہ ’’وہدے سارتر ،مارقیزءُ کرکیگارڈ ءَ گوشتگ کہ زندگی ءِ جند ءَ کہ معنا نیست گڑا ادبءَ پرچہ معنا ئے بہ بیت‘‘ ؟اول اشاں کس چہ ترس ءَ جست کت نہ کنت کہ سارتر یا کرکیگارڈ کجا گوشتگ ءُ کدی اے گوہ وارتگ کہ زندگیءَ معنا ءِ جند نیست؟دومی اگاں ادب ءُ زندگی ءَ معنا نیست گڑا وت کرکیگارڈ،مارقیز ءُ سارتر جند ءِ ادب ءُ فلسفہ پرچہ معنا دار انت ءُ بے معنا نہ انت؟دومی اگاں زندگی ءَ معنا نہ بوتگ گڑا اشاں وت کشی چیا نہ کتگ۔
اصل ءَاےاستاد میاری نہ انت پرچکہ اشاں ہمے’’ بے معنائی‘‘ ءِ’’معنا‘‘ نہ فہمتگ۔ادا چہ ’’بے معنائی‘‘ نیچہ،سارتر،مارقیز ءُ ایندگہ ہستانکی فلسفہ ءِ منوگرانی مطلب ایش نہ بوتگ کہ بنی آدم ءِودی بوئگ ءَ پد زندگی ءَ دگہ معنا ءُ مطلبے نیست پمشگہ ہرچ حرءُ اپسی ئے کنئے بہ کنئے۔نشہ کاری کنئے یا سل کاری! بائدیں کس کس ءَ جست مہ کنت ءُ اگاں’’ وت کشی‘‘ کنئے وَ درستاں شر ترانت۔اگاں اےوڑ بہ بیت گڑا سرڈگار ءَ بنی آدم ءِ جند پشت نہ کپیت۔ادا اے فلاسفرانی مطلب ءُ مراد ہمیش انت کہ زندمان ءِ اسنشلزم فلسفہ ءِ ردا معنا نیست پرچکہ اسنشلزم فلسفہ ءِ ردا گوشگ بوتگ کہ مزنیں زاتے ءَ بنی آدم گوں مقصدے ءَ ودی کتگ ءُ آئی ءِ مرگ ءَ پد آئی ءَ را ہمے مقصدءِ بابتءَ جست ءُ پرس کنگ بیت وہدیکہ ایگزسٹنشلزم فلاسفراں مردماں ہما چاگرد ءِ ردا گوشتگ ءُ سرپد کتگ کہ چوشیں ہچ چیزے نیست ۔چوشیں ہچ مزنیں مقصدے نیست۔بنی آدم ءِمقصد بزاں’’ جوہر‘‘ چہ آئی ءِ ودی بوئگ ءَ پد پیداک بیت،آوتی سوڈگ،گچین ءُ وتی شر ءُ گندگءِ مانزمان وت انت۔پریشاں آئی ءَ کس ءَ جواب دہ بوئگی نہ انت بلے ایشیءِ مطلب ایش نہ انت کہ بنی آدم حرءَ سوار بہ بیتءُ اپس ءَ ایر بیئت۔اے فلسفہ ءِ ردا بنی آدم وتی سوڈگ ءُ کارکرتانی ہمے دنیاءَ مانزمان ءُ جواب دہ انت ادا اے گپ گیر آرگی انت کہ اےبابتءَ بلوچی ادب ءَ سارترءِ بابتءَ مزنیں ردمنی ئے دیم ءَ آرگ بوتگ چو کہ سارتر ءَ گوشتگ کہ زندگی ءَ معنا نیست پمیشگہ آئی ءَ وتی ملک ءِ مردم ،قانونءُ ربیدگ مان نیاورتگ انت ءُسارتر درائیں زندءَ گوں یک زالے سائمن ڈی بیئار ءَ بید ء سور ءُ سرگوپ ءَ نشتگ۔اے گپ زہگانی دیم ءَ ہنچو پیش کنگ بیت کہ گوشئے سارتر انڈین فلمے ءِ’’بلاایرانی‘‘ یا ’’شکتی کپور‘‘ بوتگ کہ یک روچے پاداتکگ ءُ زال ءِ دستئے گپتگ ءُ زرتگءُ وتی لوگ ءَ برتگ چو کہ’’ شعلہ‘‘ فلم ءِ ہیرو ءِ وڑا وتی میتگءِ برزتریں آپ ءِ ٹانکی ءِ سرا اوشتاتگ ءُ مردماناں پُرت ئےداتگ ءُ گوشتگئے کہ ’’ شمارا منت گوات ءَ انت، من نکاح نہ کناں ،ہر کس ءَ ہرچ زحمے جنگی انت بیئت انت دیما!‘‘۔ءُ چہ سارتر ءِ ترسءَ درائیں میتگ ءَ وتی دریگ ءُ دپگر گپتگ انت۔بلے راستی ایش انت کہ نا سارتر چوشیں بہادرے بوتگ ءُ ننکہ چوشیں باغی ئے(اگاں کہ بوتگ) پرچکہ ہرکس کہ یورپ ءِکلچر ءَ واقف ءُ سرپد انت ،آزانت کہ اے سارتر ءِبہادری ءُ بغاوت نہ بوتگ بلکیں گوں زالبولاں بید ء سور ءُ سرگوپ ءَ نندگ چہ نشاۃ ثانیہ ءَ یورپ ءَ عیبے زانگ نہ بیت مردم لیونگ ریلیشن (Living Relation)ءَ بنت اے انوگیں عہد ءَ نوں ہندوستان ءَہم عیبے نہ انت بھارتی فلم انڈسٹری ءِ بازیں مردمے اے وہدءَ لیونگ ریلیشن (Living Relation) ءَ انت۔ایوکءَ یک جذباتی ندارگےءِ پیداک کنگ ءِ حاتراچوشیں گپ سازگ تہناوتی وانوک ءُ گوشداروکاں رپینگ نہ انت گڑا دگہ چے انت؟یا وَ نازانتی بوت کنت یا وتگڑیں شہرتےءِ تماہ! بلے مردم، مردم ءَ رابائدیں چو’’Bad Faith‘‘ ءِ شکار مہ کنت، ( کئے وتی دوستیں مردماں رولیت )