‏‎نوبل داد 1900 کرن ءَ بندات بیت، ایشی ءِ بُنحشت ءِ ایرکنوک البرٹ نوبل بیت کہ وت یک زانت کار ءُ سیریں مردمے بیت۔ اے داد مردماناں پہ زانشتی پڑ ءَ دیگ بیت۔ اے ادارہ(Institution) ءِ مول ءُ مراد،بنی آدم ءِ زندمان ءِ واستہ وشحالی آرگ ءُ زانشتی ءُ جان سلامتی (Health) ءِ پڑ ءَ نوکیں جیڑہانی گیش ءُ گیوار ءِ واستہ جہد کنگ اِنت۔ بازبراں جنگ ءُ جنجلانی سوب ءَ ایمنی ءِ داد (Peace Prize) ہمے حاترا دیگ نہ بوتگ کہ جرمنی ءَ 1939ءَ پولینڈ ءِ سرا حملہ کت۔۔ پدا 1940ءَ بگر تاں 1942ءَ کسں ءَ را داد دیگ نہ بوت۔ایشی ءِ اولی مستریں سوب جرمنی ءِ ناروے ءِسر ءَ زور گیری (قبضہ) انت ءُ دومی جہانی جنگ انت۔

باز براں ہمے ہم گندگ بیت کہ لہتیں نامداریں نبشتکار اے داد ءَ وت ہم نہ زور اَنت،آ دَور ءَ ایشی ءِ لہتیں سَوب بنت ، چُوشکہ Jean Paul Sartre الجیریا ءِ سرا زورگیری (قبضہ) ءِ حاترا مہ کن کنت ءُ داد(Prize) ءَ ہم نہ زوریت ۔ دومی Le Duc Tho انت کہ ویتنام ءِ جنگ ءِ بگیری ءَ کنت ءُچہ داد (Prize) ءِ زورگ ءَ مہ کن کنت۔ باز براں اے وڈمڑ ہم بوتگ کہ لہتیں ملک پہ زور وتی نبشتکاراناں داد ءِ زورگ ءَ نیشتگ، اے ملکانی تہا یکے USSR بوتگ کہ دو رندا وتی مردم پہ داد ءِ زورگ ءَ مکن کتگ اَنت، ہمے وڑءَ ویتنام ءُ برما ءِ ہم ہمے حال بوتگ. اے نوبل دادءِ جند باز رنداں Henry Kissinger ءِ وڑیں مردمانی دیگ ءِ واستہ اڑ (controversy)ءِ آماچ بوتگ اَنت بلے بازیں مردمے ایشی ءِ زانشتی پڑ ءَ دیمروئی ءَ انکاری ھم نہ اِنت۔ نوں 2024ءِ اکنامکس ءِ نوبل داد ءِ سرا کمو گپ کنگ بیت۔
‏‎اے سال، 14 اکتوبر 2024ءَ چہ Royal Swedish Academy of Sciences ءِ نیمگ ءَ سے مردم ءَ را نوبل داد دیگ بوتگ۔اے داد پہ،

‏“for studies of how institutions are formed and affect prosperity”
‏‎” ادارہ چوں جوڑ بنت ءُ وشحالی ءِ سر ءَچوں اثر دور دیئنت”ءِ سرحالءَ دیگ بوتگ انت۔

‏‎ ایشی ءَ گوں ہوار 900,000$ زر ہم دیگ بوت۔اے نوبل داد ءِ گِروک، یکے Daron Acemonglu انت کہ جند ئے چونا ءَ1967ءَ ترکی ءِ شہر استنبول ءَ پیداک بوتگ بلے مرچاں امریکہ ءَ انت ءُ ہمودا وانینیت. ایشی ءَ 1992ءَ لندن ءِ اسکول آف اکنامکس اینڈ پولیٹکل سائنس ءَ پی ایچ ڈی کْرتگ ءُانوںMIT ءَ اکنامکس ءِ اسسٹنٹ پروفیسر انت ۔ایشی پٹ ءُ پول ءِ سرحال انت کہ چون ادارہ جوڑ بنت ءُ وشحالی ءِ سرا اثر کن انت۔ دومی Simon Johnson انت، Johnson ءِ پیدائش امریکہ ءِ شہر شیفیلڈ(Sheffield) ءَ 1962 بوتگ، انوں اکنامکس ءِ MIT ءَ پروفیسر انت، ایشی ءِ ریسرچ اے بوتگ کہ گزرانکی آسودگی (Economic prosperity)ءِ ءُ ادارہ ءِ تہا چے سیادی است۔ سیمی James A Robinson انت۔ Robinsonءِ جند 1960ءَ پیداک بوتگ، 1993 ءَ یئل یونیورسٹی ءَ پی ایچ ڈی ۓ کتگ۔انوں یونیورسٹی آف شیکاگو ءَ پروفیسر انت۔روبنسن ءِ ریسرچ ءِ سر حال انت کہ لہتیں ملک پرچہ گریب ءُ بزگ انت ءُ لہتیں ملک سیر ءُ وشحال انت۔ ۔ ہمے سئیں مردماں وتی Trio-researchءَ اے پدر کُت کہ ملکانی وشحالی ءُ دیمروئی ءِ واستہ چاگردی ادارہانی (Societal Institutions) ارزشت چی انت؟ ایشانی پٹ ءُ پولءِ حساب ءَ چاگردی ادارہاں (Societal Institutions) کرپشن ءُ رُول آف لا (Rule of Law) مہ بیتءُ سیاسی بیانیہ نِزور بہ بیت گڈا اودا مردمانی بھروسہ ادارہءِ سرا کم بیت ءُ گزرانکی(معاشی) وشحالی نہ بیت۔۔ ایشانی حساب ءَ سیریں ملک سیرتر بوان ءُ غریبیں ملک ہم سیر تر بنت بلے ہمے اِش کنگ بوتگ کہ ” سیریں، سیرتر بوان ءُ غریب غریب تر بنت ”.۔ ہمے کہ غریب انت آ وتئ سیر ءُ وشحالی ءِ واستہ democracy ءِ نیمگ ءَ بہ روان۔ Democracy ءِ نیمگ ءِ روگ ءِ واستہ سئے چیز المی انت پرچہ کہ پیسرا ءَ چہ ادارہانی سرا Elite capture انت، آ نہ لوٹ انت کہ نظام بدل بہ بیت۔چہ ادا دو classes مُدام،(bourgeois/ proletariat) یک سیاسی ءُ معاشی پاور ئے جنگےءَ انت، لس محلوک بورژوا ءِ گپانی سرا باور نہ کنت پہ حقءِواستہ دیم پہ political mobilisation ءِ نیمگ ءَ بہ روت لس محلوک باز برا violence ءَ چہ نظام ءَ بدل کنت، پرچہ کہ چہ violence ءَ elite class تُرسیت ، سیمی بستِن ءِ جیڑہ (commitment problem) انت- بستِن ءِ جیڑہ (commitment problem) ءَ چہ مراد ایش انت یمے وشحالی ءِ کہ زبان (Commitment) دیگ بوتگ ءُ ادارہانی محکمی بوتگ، آ پورا کنگ بہ بیت ۔ اے ہمے راه انت کہ مردم دیم پہ democracyءَ روان بنت کہ اودءَ ہمگیری ادارہ (inclusive institutions) جوڑ بنت، اے گُوش انت کہ شدت ءِ کِرد چه روسءِ 1917ءِ آشوب(انقلاب)ءَ پد گِندگ بیت کہ swedish government وتی مردمان گیش ووٹنگ ءِ آزاتی ءَ دنت۔ انچوش British government نوزدہمی ءُ بیستمی سدی ءَ پہ گیشیں زہرشانی ءُ شدت ءَ پد، بازیں مردماں ووٹءِ حقءَ ہم دنت ۔ ایشاں وتی گپے باور کنائینگ ءِ واستہ Nogales شہرءِ سرا ریسرچ کت ءُ پیش داشت کہ اگں تو Nogales ءَ روئے گوریچانی (north) ءِ نیمگ ءَ چارئے اودا زندگی وش حال تر انت، شریں وانگ است، زندگیءِ عمر دراج انت، انصاف است، گپ ئے ءُ بیپار(کاروبار) ءِ آذاتی است پرچہ کہ northern Nogales امریکہ ءِ سیاسی ءُ معاشی ادارہاں گوں بندوک انت۔ دومی نیمگ ءَ ترا زِرباری (south Nogales) بچارئے کہ اودا ھچ وڑیں آسراتی نیست، نہ انصاف، نہ گپ ءُ کار ءِ آذاتی ءُ نا کہ نندگ ءِ آذاتی۔ بلے تو بِچارے ، زِربار ءُ گوریچان (North /South Nogales)ءِ مردم دود ءُ ربیدگءَ یک اَنت، زبان اش یک انِت ءُزمین یک انت بلے انگت اینکس تپاوت پرچہ است؟۔ نوبل داد گِروکیں مردم گُش انت کہ تپاوت اے واستہ است کے ایشانی سیاسی ءُ معاشی اداره جتا انت۔ North Nogales امریکہ ءِ سیاسی ءُ معاشی system ءَ گوں بندوک انت دومی نمیگ ءَ میکسیکو ءِ سیاسی ءُ معاشی system انت۔ بلے اے تپاوت ءِ جند مارا چہ colonization ءِ زمانگ ءَ گون انت۔ وہدے یورپی مردم کہ دگرانی زمین ءِ زور گرگ (قبضہ) ءِ حاترا شُتگ انت۔ اودا ایشاں آبادی ءِ حساب ءَ ادارہ جوڑ کتگ۔ اگں یک ہنکینے ءِ آبادی باز بوتگ گڑا چه اودا Colonzer ءَ وتی واستہ Resources ءُ پوریاگِر (Labour) ءِ گرگ ءِ حاترا Extractive ادارہ جوڑ کتگ۔ وہدے آبادی کم بوتگ، اودا colonizer ءَ وتی مردم راہ داتگ انت، ہمے دیم داتگیں مردم اودا نشتگ ءُ وتی واستہ گیشتر بیپاری آذاتی ءِ لوٹ ئے کتگ،چہ ادا inclusive institutions گندگ بیت۔

‏‎ دیمتِرا نوبل داد بهر کنوک گُوش انت کہ انو ں مستریں جیڑه استانانی میان ءَ کٹّ ءِ نابرابری (income inequality) انت، کٹّ ءِ نابرابری (Income Inequality) ءِ توجیل (solution)ایش انت م۔ (political systems Plus inclusive institution) محکم کنگی انت۔ محکم کنگ وَ شرّیں گپےبلے اے گپ ءَ یوروپین وت واجہی گندگ بیت یا وش تراے گشگ بوت کنت کہ The Supremacy Of European Institutions گندگ بیت۔ دیمترا گندگ بیت کہ اے ریسرچ John Locke ءِ theory of property rights ءِ تسلسل انت کہ اے نوبل داد اے پدرا کن انت کہ اگں یک چاگردے ءَ سیاسی اداره اودے نِندوکیں مردم ءَ را (property rights) مہ دنت ءُ rule of law مہ بیت گڈا لس محلوک چہ ترقی ءَ زبہر بیت۔
‏‎ایشانی پٹ ءُ پول ءِ حساب ءَ نادْراہیانی (Diseas) ہم بلائیں کِردے است انت پرچکہ اے ادارہانی سرا نادرائی ہم اثر دور دات کن انت، اے گوش انت اگں colonised زمین ءِ سرا نادرہی ءِ کپیت گڈا اے چیز ہم فیصلہ کنت کہ تو اودا چونیں اداره جوڑ کنے ؟ بزاں کہ inclusive یا Extractive؟؟
‏‎منی نِزّ ءَ ایشانی مستریں ءُ شرتریں کار Montesquieu ءِ لیکہ ءِ رد کنگ انت۔ Montesquieu ءِ کتاب the spirit of laws ءَ مردمانی وشحالی ءَ موسم ءُ جاگہ ءَ گوں بندوک کنت۔بلے نوبل داد وشحالی ءَ تگوں اداره ءَ بندوک کنت۔