’’گرند ‘‘ءِ پیش لبز ءَ تہ ءَ گُل خان نصیر گوشیت:
’’شائری اِلمے (علم ) نہ اِنت ، یک دادے ، یک آسے کہ آئی ءِ تریش چہ ازل ءَ یک دلے ءَ ماں ایر بیت ، ءُ بن گران ءَ رؤت ۔ بے شک اِلم آئیءِ زِراب ءَ گیشتر ءُُ آئی ءِ آس ءَ لمبوک تر کنتءُُ شائر ءَ اِے زانت ءَ دنت کہ آچے از لی داد ءَ چی کار بہ گریت ، ایشرا ءَ پہ کوم ءُُ وتن ، پہ زھمت کشیں مہلوک ءِ سیت ءُُ پائیدگ ءَ کارمرز بہ کنت یا مال دار ءُُ گھنیانی عیش ءُُ داب ءُُ شراب ءُُ کباب ءِ مجلسانی چاشنی ءَ ۔ ‘‘ (۳) (۱)
دیمترءَ گل خان گوشیت : ’’ شائری ءِ نام آوان ءَ نہ براہیت کہ شئیر جوڑ کن اَنت پرچکہ شائرءِ گپتار چہ آئی ءِ دل ءَ دَر کیت ، یکین ءُُ راستی ءِ گرمائشت ءَ دارایت پمیشکاشکنوکانی دل ءَ اثر کنت ۔ گم ءُُ شادہ ، گریوگ ءُُ کندگ ، زانت ءُُ ھیرانی ، جوش ءُُ ہیکیمی ، زارکِنی ءُُ ایرموشی ، بزاں کہ ھرھالتے شئیر گوشگ ءِ وھد ءَ شائرءِ جند ءِ سرا بوتگ ھما ھالت ءَ آ وتی اشکنوک ءِ سرءَ کارایت یا آئی ءَ کارگ ءِ کمال دارایت ۔‘‘(۱)
چدو دیمترءَ گل خان شائر ءِ توسیپ ءَ کنان گوشیت:
’’ شائرءِ گپتار ، کدی چو جَو ءُُ چمّگ ءَ روان ، کدی چو زِری چَولاں پرُشاں ، کدی چو ہارءُُ ہیروپ ءَ روپان ءُُ بَراں ، کدی چو سمین ءَ وزان ءُُ کدی چو نود ءَ شنزان بنت ۔‘‘ (۱)
میان اوستمانی لبزانک ءِ نامداریں شرگدارانی گوشگ اِنت کہ وھدے شائر ءِ شئیرانی سرءَ گپّ جنگ لوٹئے گُڑا شائرءِ جند، چہ آئی ءِ شئیراں پہکا جتا کنگ بِبیت تاں آئی ءِ نام ءُُ کرد چمشانک ءِ سرءَ وتی اثر ءَ دَور مہ دَنت۔ منی دلءَ اے گپّ وتی جاہ ءَ سد در سد راست اِنت بلے اگں ما گُل خان ءِ شائری ءَ چَہ آئی ءِ جند ءِ نام ءَ جتا ھم بہ کنیں پدءَ ھم آ وتی واھند ءِ پجار ءَ وت کنائینیت۔
’’چونائی ءَ گُل خان ءَ چار زبانانی تہ ءَ شائری کُتگ۔ بلوچی ، براہوئی ، فارسی ءُُ اردو ۔ بلے دیمترا وتا پہکا گوں بلوچی ءَ ھمگرنچ کُتگ۔‘‘ (۶)
پدءَ آئی ءِ چَہ دَری زباناں ر جانک کُتگیں بلوچی شائری ھم اَست اِنت بلے من وتی اے گونڈیں چمشانک ءِ تہ ءَ ایوکا بلوچی شئری فلسفہ ءُُ ازم ءِ باروا گپ جناں تاں اِے نبشتانک سک دراج مہ رؤت۔
منی چم نز ءَ گُل خان ءِ بلوچی شائری ، یک بلوچے یے شائری اِنت، آئی ءِ فلسفہ ، آئی ءِ تب ، آئی پگر، آئی مارشتانی درانگازی ءِ تیکنیک ، دْرست بلوچی اِنت پمشکا اگں ما آئی ءِ شئیری ازم ءَ گوں دری شائری ءِ بنگیج کُتگیں رَھبند انی تورءَ چکاسگ ءِ جہد بہ کنئیں گُڑا اے یک نیمگے ءَ مئے بلوچی شئیرانی لبزانکی مڈی ءَ ڈالچار کنگ ءِ دَروَر اِنت ءُُ دومی نیمگ ءَ گُل خان نصیر ءِ شائری ءَ گوں ناانساپی کنگ اِنت ۔
کواسانی گوشگ اِنت کہ شائری ءِ زیبائی یا خوبصورتی، آئی ءِ سادگی ، روانی ءُُ بامعانی بئیگ اِنت۔
اگاں ما سرجمی ءَ ءُُ گوں دلگوشی ءَ کلیاتِ گلخان نصیر ءِ سرءَ وتی چماں شانک بہ دئیں گُڑا بیدءِ چہ لہتے پربنداں اے سئیں چیز مارا گُل خان ءِ شائری ءِ بنیادی خصوصیت گندگ کاینت۔ چوش کہ اے دُعا ءِ لہتے بندانی تہ ءَ بہ چارئے :
یا خداوند ا ، بلوچان ءَ چُشیں مردم بدئے
پُر دماگ ءُُ جانسار ءُ زند دل ، روشن کھیال
پگر آوانی ببیت چو تازگیں سہب ءِ چِرِکّ
اگل چو سبزیں زر ءِ پُر شَوکتیں جاہ ءُُ جلال
سربیبیت کھالی چہ کہن ءُُ گندگیں رسم ءُُ رواج
دپ ببیت کندوک آوانی پہ ہر رنج ءُُ ملال
سکّی ءَ ھون ءَ بہ ریچنت پہ وتی کؤم ءُُ وتن
ہمت آوانی ببیت مُحکم چو بے ہوشیں تلار
ھمے سادگی ، روانی ءُُ معنویت ءَ نوں اے شئیرانی تہ ءَ بہ چارئے :
وتی ساہ ءِ دَیگ سک اِنت
چُشیں روچاں مِرگ ھک اِنت
اگں دُژمن سد ءُُ لکھ انت
منی ھم تیگ یک ڈک اِنت
یا
بے اِلم ءُُ ہُنر، کس ماں جہاں شات نہ بیت
بے جُہد ءُُ عمل ہچ کسے آبات نہ بیت
یک ٹکّے گوشاں اِیشرا تَو مُہر بہ دار
کُربانی ءَ بید تئی وتن آزات نہ بیت
گُل خان ءَ شائری لبزانک ءِ کساس ھمک پڑا شائری کُتگ چوش کہ غزل، لچہ ، آزات لچہ ، چاربئیتی ، بُرّگال، سوت، زہیروک ءُُ دگہ بازیں ۔
بلے چہ درستاں جوانتر ءُُ کامیابتریں تجربگ کہ آئی ءِ شائری ءَ گوں دلگوشی ءَ وانگ ءَ گندگ کئیت آ آئی ءَِ دراجیں ءُُ پابند لچہ اَنت کہ ماں بلوچی ءَ جَوک گوشگ بنت ۔
ڈاکٹر عبد ا لصبور وتی پٹ ءُُ پولی دپتر ’’ورثہ ‘‘ءِ تاکدیم ۱۹۲ ءَ تران کنان گوشیت :
’’کلاسیکل بلوچی شاعری سے میر گُل خان نے اچھا خاصا استفادہ کیا ۔ بلوچی کلاسیکل ادب پر انکا مطالعہ بہت وسیع تھا ۔ مکران کے مشہور شعراء کے کلام ہمیشہ گُل خان کی زبان پر ہوتے تھے ۔ رحم علی اور مست توکلی سے وہ بہت متاثر تھے، جام دُرّک کے اشعار سے گُل خان میں ایک نئی موسیقیت اُبھری تھی ۔‘‘ (۵)
گُل خان ءِ دراجیں لچہانی تہ ءَ بلوچی کلاسیکل شائری ءِ تیکینک سکیں ڈولداریں رنگے ءَ کارمرزکنگ بوتگ کہ دیمترءَ بازیں نامداریں شائراں گُل خان ءِ رندگیری ھم کُتگ۔ گُل خان ءِ دراجیں لچہانی تہ ءَ ھما ھما جاہاں کہ واقعات پربندگ بیتگ اَنت، چَہ بندات ءَ بگر تاں گُڈسر ءَ وانوک وتا آ واقعاتانی بَہرتصّور کنت۔
پدءَ آ واقعاتاں گوں ھمگرنچیں ھمک کارستے وتی وتی جاہ ءَ ھرچے مارگ ءُُ ھرچے کنگ ءَ اِنت آھانی درانگازی انچیں ڈولداریں رنگے ءَ کنگ بیتگ کہ وانوک اے کارستاں وتی تصّور ءِ چمّاں گندان کنت۔
پہ دَروَر ’’ دوستین ءُُ شیرین ءِ داستان ‘‘ ءِ اے بنداں بچارئے کہ چے رنگا دوستین ءِ باروا شائر وتی وانوکاں سرپدی دئیگ ءَ انت:
بیلاں ! ھما دَور ءِ تہ ءَ
ماں نرمک ءِ پُلیں ڈِہ ءَ
وشبود ءُُ پراھیں کوچگ ءَ
ورنایے دوستین ات پہ نام
نئے واجگے اَت نئے گلام
پاکیں بلوچے ات تمام
بچ ات سحاکؔ لاشاری ءِ
استادا جنگ و سواری ءِ
دوستین ءِ رنگ ءَ شیرین ءِ باروا وھدے گُل خان کسّہ کنت گُڑا گوشیت:
شیرین جنکے ات گُلیں
لال خان ءِ دُتگ پُل گُدیں
مہرنگ ءُُ شر کد بُلبلیں
آہم پہ دوستین ءَ یَلیں
دیوانگت دل داتگیں
دیمترءَ کہ داستان روان کنت ءُُ دوستین ءِ یاگی ایں کردار بادشاہ ءَ گوں دیم پہ دیم بیت ءُُ ایر دستی نہ مننگ ءِ جار ءَ جنت گُڑا گُل خان نصیرؔ دوستین ءِ گپاں اے رنگ ءَ درشان کنت:
راجے کے بیت گیر ءِ گُلام
بیت تُرس ءُ لرز ءَ سھب ءُُ شام
مھتاج ءُُ آجز بیت مدام
بادشاہ ءِ مردم دوستین ءَ گلاہینگ ءِ جہد کن اَنت تاں آ چَہ وتی راجی لوٹ ءَ پُشتہ بہ کنزایت ءُُ گوں سرکار ءَ ھمراہ داری بہ کنت بلے دوستین آھاں کِمار نہ کنت ءُُ آھاں اے رنگ ءَ پسّوءِے دنت۔
داستان دیمءَ روان کنت ءُُ شیرین چَہ دوستین ءِ دیری ءَ بے تاھیر بیت اِنت ءُُ ھمک ساھت ءُُ دمان دوستین ءِ ترانگ ءَ کپیت گُڑا گُل خان شیرین ءِ زہیراں اے داب ءَ پربندایت:
مزلوم ءُُ زالم مژدہ وار
مولد گُلام ءُُ واجہ کار
ہرچون بہ بنت یکجا ، ہوار
ہجبر نہ بنت براس ءُُ گہار
گُرک ءُُ پس ءِ یاری نہ بیت
براسی گوں ھون واری نہ بیت
دل زہیرانی ناوکاں ریش انت
چموں چہ ھونانی شلاں کور انت
اَچ دل ءِ توشاں لُنٹ منی ھشک انت
دیموں چو ھشکیچ ءَ گماں گرستگ
نے شپاں واب ءُ نے کرار روچ ءَ
ماں شائری ءَ چُشیں حقیقت نگاری یک نیمگے ءَ گُل خان نصیرؔ ءَ نوکیں دَور ءِ بلوچی شائری ءَ جتائیں ءُُ بُرزیں جاہ ءُُ پجارے دنت ءُُ دومی نیمگ ءَ بلوچی گیدی شاعری ءُُ بلوچی نوکیں دور ءِ شاعری ءِ نیامءَ یک ترندیں ءُُ مضبوطیں سادے بنگیج کنت کہ چد ءُُ پیش ماں بلوچی لبزانک ءَ مارا گندگ نئیت۔
سرجمیں کسّہ ، کردارنگاری ، منظر کشی ءُُ چاگرد ءِ عکاسی ۔ ازم ءِ ھساب ءَ کسمانک یا ڈرامہ ءِ بنیادی عنصر گوشگ بنت۔ پدءَ ڈرامہ یا کسمانک ءِ کسّہ ءَ ھما سے چیز کہ چہ درستاں گیشتر ارزشت داراَنت آ کسّہ ءِ بندات، وسط یا میانجی ءُُ آسر یا انجام انت۔
میر گُل خان ءِ دراجیں لچہ چوش کہ ’’ داستانِ دوستین ءُُ شیرین‘‘، ’’حمل ءُُ جیہند‘‘ ، ’’ شوانگ ءُُ دُز‘‘، ’’بلُک ‘‘ ، ’’دل ءُُ من‘‘ ، ’’بے علمیں جنک ‘‘ ، ’’ بلوچ ءُُ شاعر‘‘ ، ’’دانشور ءُُ سرمایہ دار‘‘، ’’من ءُُ دل ‘‘، ’’داستانِ نوشکے‘‘ ، ’’ واب ءَ دیستگاں‘‘ انچیں پربند انت کہ ازم ءِ ھساب ءَ ڈرامہ یا کسمانک ءِ سرجمیں لوٹاں پورا کنگ ءَ انت دراجیں لچہانی رنگ ءَ گُل خان نصیر ءَ دستونک یا غزل پربندگ ءِ ھم جوانیں تجربگ کُتگ۔ پہ درور :
تانکہ بلوچ صاحبِ تیگ ءُُ کلم نہ انت نوکیں زمانگ ءَ آ کدی محترم نہ انت
سردار ءُُ میر ءُُ مہتبراں چہ گلہ پچے؟
کوم ءَ را وت پہ ھال ءَ وتی گوش ءُ چم نہ انت
سنگت ، بیا کہ نیں گم ءَ آزاتی ءَ بوئروں گرانیں گمے کہ سکی ءَ موت ءَ چہ کم نہ انت
ما زندگوں، پدا وتی آزاتی ءَ گِروں
سررؤت یا کہ مال بِرؤت مارا گم نہ انت
گالاں نصیر بستہ ، چو مرواردءَ ترپنت
انگت گْوشئے کہ شائر ءِ گوہر کم نہ انت
(برجاہ)
