1725 ءَ کراچیءِ یک کسانیں میتگے’’کوک‘‘کہ مرچی ایشی ءَ لیاری گوشنت۔بلوچی راجی سیاست بہ بیت یا لبزانکءُُ معشیت کراچی،لیاری ءِ جہہ منندیں بلوچاں وتی وس ءُُ واک ءَ مدام جہد کتگ ۔

میان استمانی جنگ بہ بیت یاافغانستان ءُُ ایران ءِ مذہبی انقلاب بہ بنت کراچی ءِ بلوچاں چہ ایشاں اثر زرتگ ءُُ بازیں گام گیجانی بہر ہم بوتگ انت ۔ کراچی ءِ بلوچانی راجدپترسک کوہن انت چوشکہ 1920 ءَ محراب خان ءُُ عیسیٰ خان نامیں زانتکار ءُُ راج دوست پہ کراچی بلوچانی واکداری ءُُ دیمروئی ءِ سر ءُُ سُر بندات کن انت ءُُ اولی رند ءَ ہمے لیاری ءِ کونسلر نامینگ بوت انت ۔

ہمے وڑا غلام نوردین کہ ووٹ ءُُ راہشونانی گچینی ءِ پگر ءُُ شعور پیداک کتگ ۔ انجمن اتحاد بلوچان ،بلوچ لیگ ،انجمن بیدار بلوچان ، بلوچ دود ءُُ ربیدگی گل وڑیں دارگ دیما اتک انت کہ آہانی مقصد بلوچ مہلوک ءِ ذہنی ،مالی ،لبزانک ءُُ سیاسی دیمروئی ات ۔

بلوچین زانتکار ءُُ وانندہانی لڑ ءَ مولانا خیر محمد ندوی ، قادر مکرانی( قادر بخش رند) عباس علی زیمی ، صبادشتیاری ، بیگ محمد بیگل ،ظفر علی ظفر ، علی عیسی ،ملک طوقی، یوسف نسکندی ، رمضان بلوچ ءُُ ایندگہ بازیں کہ لیاری ءِ جہہ منند بوتگ انت بلوچی لبزانک ءُ سیاسی جہداں ہوار انت ۔

لیاری ءِ راجدپتری حوالہ ءَ لہتیں اہمیں کار اولی تاکبند’’ اومان‘‘ ءِ شنگ بوہگ، بلوچی اکیڈمی ءِ مستونگ ءَ پد کراچی ءَ بندات،ریڈیو ءَ بلوچی زبان ءَ پروگرامانی شنگ بوہگ ءُُ ایندگہ علمی ءُُ سیاسی چست ءُُ ایرانی بنگیج انت کہ بلوچ ءِ راجدپتر ءِ رژناہیں بہر انت ۔لئیب ءُُ گوازی ءَ لیاری ءِ ورناہاں پاکستان ءَ ابید ڈن ءُُ دری ملکاں ہم نام پیداک کتگ ۔ محمد حسین شاہ ( باکسر) عمر بلوچ(فٹبالر) غلام عباس(فٹبالر)،استاد قاسم (فٹبالر) ءُُ سکند بلوچ(باڈی بلڈر) لہتیں درور انت ۔

اے چونیں بژنے ءِ حبر انت کہ چوشیں رژنا پگریں راجدپترے ءِ واہندیں راج گینگ دار ،ہیروئن ءُُ چرس ءِ نشہ آنی وڑیں ناشریں دوداں نامدارانت برے لیاری ءِ ورنا وت ماں وت پیڑاتگ انت ،برے پولیس ءُُ ایندگہ ادارہانی چھاپہ ءُُ آپریشن ءَ گرگ ءُُ کشگ بوتگ انت۔بلئے اے درائیں ناشری ءِ ابید لیاری ءِ ورناازمی ءُُ ساچستی کاراں گوں مشگول انت ءُُ وانگ ءُُ زانگ ءَ ابید لئیب ءُُ گوازی ، تامر سازی ءُُ ٹیکنالوجی ءِ ایدگہ پڑاں وتی ہنر ءَ پیشدار ءَ انت ۔

حمل ءُُ ماہ گنج ءَ پد ’’طنز گِر‘‘ اولی فلم(تامر) ات کہ لیاری ءِ ورناہاں 1986 ءَ جوڑ کت ۔ اے تامر ءَ نعیم نثار ءُُ در محمد افریقی وڑین ازمکاراں وتی اداکاری ہنر پیش داشت انت کہ مہلوک ءَ دوست ہم بوت انت ۔ازمکاری ءُُ تامر سازی ءِ پڑ ءَ لیاری ءِ ورناہاں نعیم نثار ،درمحمد افریقی ، زبیر ٹھاکر ، وقاربلوچ ، دانش بلوچ، ولی رئیس ، رحیم لچک( ناچی )انور عیسیٰ ، یوسفجان ءُُ لیاقت بھٹو ہوار انت کہ ایشان بلوچ تامر ءِ بندات ءُُ آئی ءَ را دیمروئی داتگ۔

تامر سازی ءَ ابید ڈنی تامرانی ڈبنگ ءِ کار ہم لیاری ءَ جوانیں رنگے ءَ بوتگ ۔ پشک ، شیروک،مسٹرشمبئے ،ینگ لیاری، کنگ لیاری انچیں درملکی تامرانت کہ بلوچاں ایشاں ءَ بلوچی ءَ بدل کتگ کہ نامدار بوتگ انت ۔گوستگیں دہ ءُُ دوازدہ سالاں بلوچی تامرسازی ءَ وتی وس ءُُ واک ءَ سک باز دیمروئی کتگ ءُُ ایشی ءِ مستریں سبب لیاری ءِ ورناانت۔

سید احسان شاہ ءَ آئی سنگتانی جوڑ کتگیں تامر ’’جاور‘‘ ءَ 2016 ءِ سال ءَ ناصر بن حماد کریٹیویٹو ایوارڈ‘‘ مراگش ءَ داد گپت ءُُ ایشاں تنی وہدی شش ڈاکومنٹری ءُُ اچلکیں تامر جوڑکتگ کہ گیشتر لیاری ءِ مردمانی زند ءُ مہلوک ءِ باروانت ۔ ’’ وئیلز‘‘ ورکنگ ویمن آف لیاری،ہیڈن ڈائمندآف لیاری‘‘ آزمان لہتیں اہمیں تامر انت ۔

نازنین شاہ لیاری ءِ جہہ منندیں زالے کہ تامرسازی ءِ پڑ ءَ نامدارانت۔آئی ءِ تامر ’’ اے پریزن ددآوٹ دال‘‘ لیاری ءِ فٹبالرانی باروانت ۔ عدیل رئیس ءِ تامرTo win Zato ءَ لیاری فلم فیسٹول ءِ شرتریں تامر ءِ داد گپتگ ۔

ہمے وڑا آئی ءِ دگہ یک تامر’’ پوسٹر‘‘ ءَ اٹلی ءِ میانی استمانی فلم مراگش ءَ بیست آڈئینس ایوارڈ‘‘ داد گپتگ ۔ عدیل رئیس ءِ تامرانی بنگپ ہم لیاری مردمانی راجمانی ءُُ چاگردی جیڑہ ءُُ کسانیں زہگانی باروانت انت ۔اے تامر بے توارین انت کہ ازم کار وتی اشارہ ءُُ چیدگی دروشم ءَ حیالانی درشانی ءَ کننت ۔عدیل رئیس بلوچی بے تواریں تامرانی بنگیج کارانی رم ءَ ہوار انت ۔

لہتیں روچاں ساری ’’ زراب‘‘ ءِ نام ءَ بلوچی تامرے بحرین ءِ سینما ءَ پیش دارگ بوت ۔ ایشی ءِ جوڑ کنوک عادل بزنجو انت کہ آئی ءَ گوں وتی ایندگہ سنگتاں ’’ اشتر ءُ شی‘‘ ءُُ ’’ جاور‘‘ وڑیں نامی ایں تامر جوڑ کتگ انت ۔بلوچی زبان ءَ تامر سازی1975 ءَ بہ گرتاں روچ مروچی چل سال انت کہ انگت ءَ میزان میزان ءَ دیما گام جنان انت ۔

اے پڑ ءِ زندگ دارگ ءَ لیاری ءِ نندوکیں ورنا کہ نعیم نثار بہ بیت یا سید احسان شاہ ،عدیل رئیس ، عادل بزنجو ، شریف رند یا بانک نازنین شاہ ءُُ ایندگہ مزنیں کردے ءُُ اگاں ہمے وڑا اے درائیں سنگت وتی جہداں برجم بہ دارانت گڈا لم ءَ بلوچی ءِ تامر سازی ءِ پڑ گیشتر شاہیگان ءُُ روژنا تربیت ۔